De schaarse bevolking van Westerwolde was in de middeleeuwen vooral geconcentreerd in esdorpen op zandruggen. Deze zandruggen staken als eilanden boven het veen uit.

Deze esdorpen waren: Onstwedde, Vlagtwedde, Wedde, Sellingen en Vrieschelo. Deze dorpen vormden ook de eerste kerkdorpen van de streek..

 

Westerwolde lag in het begin van onze jaartelling erg geïsoleerd en schijnt vrijwel onbevolkt te zijn geweest. Het was aan drie zijden omringd door ontoegankelijk hoogveen. Pas in de 7e en 8e eeuw kwamen er vanuit het Emsland weer kolonisten om zich te vestigen op de zandruggen.

Bij Höxter aan de Weser lag de aan St. Vitus geweide abdij Corvey. Aan deze abdij werden  in 834 omvangrijke bezittingen geschonken door koning Lodewijk de Vrome . In de goederenlijst van Corvey komt in 1150 voor het eerst de naam Vlagtwedde voor. Mede hierdoor  viel Westerwolde, met een deel van Reiderland , tot 1559 onder het kerkelijke gezag van de bisschop van Osnabrück.. Het bezit van Corvey werd aanzienlijk vermeerderd nadat Lodewijk de Duitser, zoon van Lodewijk de Vrome, het collatierecht schonk voor de vijf kerspels. De kerspelen waren verplicht vis en lakens af te leveren in de kloosteruithoven te Lathen en Meppen. Collatierecht is het recht om een geestelijke(pastoor) te benoemen. Dankzij het bezit van dit recht raakten Westerwolde en het aangrenzende Emsland ook onder het geestelijke gezag van de bisschop van Osnabrück .

Aanvankelijk waren de bewoners van Westerwolde aangewezen op de kerk van Aschendorf. Pas in de 13e eeuw werden de parochiekerken gesticht. In een bericht van omstreeks 1300 is er sprake van alle vijf kerken van Westerwolde:

Onstwedde

Vlagtwedde

Wedde

Vriescheloo

Sellingen

 

De vijf gekozen consules sloten namens de kerspellieden van deze vijf kerken in 1316 een verdrag met de bisschop van Münster. Men betaalde hoendergeld als belasting in ruil voor bescherming tegen vreemde overvallers. Hoendergeld is één hoen per schoorsteen, te betalen aan de bisschop.

Zo viel Westerwolde dus onder het kerkelijke gezag van de bisschop van Osnabrück en onder wereldlijk gezag van de bisschop van Münster.

Dit kwam omdat het bisdom van Münster een zogenaamde Prinsenbisdom was en alleen een Prinsenbisdom mocht het wereldlijke gezag voeren.

Echter, in de rumoerige tijd van de Schieringers en de Vetkopers bleek de bisschop niet in staat om aan zijn verplichtingen te voldoen.

En juist in deze tijd kregen de Addinga’s vaste grond onder de voeten in Westerwolde. Ze waren uitgeweken uit het door zeewater verzwolgen Reiderland en kregen in 1370 van het klooster van Corvey toestemming om op kloostergrond bij Wedde een burcht te bouwen. Ze kregen daarbij niet alleen de uitgestrekte kloostergoederen, maar ook het collatierecht in “leen”. Dit betekende dat de Addinga’s het recht hadden een geestelijke (pastoor) te benoemen alsof deze door de bisschop was benoemd. In 1400 werd hen door de bisschop van Münster ook nog het wereldlijke gezag over Westerwolde toegekend. De bevolking werd getiranniseerd en de pastoors, onder wie Gherd van Vlagtwedde, gingen in 1392 protesteren. Echter zonder veel resultaat. De onderdrukking ging tientallen jaren door en pas na 1500 brokkelde de macht van de Addinga’s af .

 

De reformatie deed betrekkelijk vroeg zijn intrede in Westerwolde. Dit vanwege de contacten met het Emsland waar in 1540 de leer van Luther al grote invloed had. Toen in 1594 bij het tractaat va reductie de kerspelen werden overgedragen aan de Nederduitse Gereformeerde Kerk, gingen zes van de zeven pastoors van Westerwolde, waaronder Henricus Beerman van Vlagtwedde. Over tot de Hervorming, en bovendien ook de prior van het klooster in Ter Apel.

Onder leiding van Willem Lodewijk werd begonnen aan de opbouw van de Gereformeerde kerk. Willem Lodewijk werd door de Generaliteit aangesteld tot Gouverneur van het Generaliteitsland Westerwolde. De Generaliteitslanden vielen onder rechtstreeks gezag van de Staten Generaal in Den Haag.

 

Het eerder genoemde collatierecht kwam in de 16e eeuw in handen van plaatselijke eigenerfden. Dit waren stemgerechtigden in Vlagtwedde die een mollenwaar weidegrond (genoeg voor 32 runderen en 8 paarden) en 10 mudden (2½ ha.) akkerland bezaten. In de 17e eeuw waren 90% van de eigenerfden stemgerechtigd, dus lidmaat, van de Hervormde kerk. Een uitzonderlijk hoog percentage.

 

Toen in 1619 de stad Groningen de bestuursrechten over Westerwolde kocht, kreeg de stad ook grote invloed op de kerkelijke zaken. De stad stelde de kerkelijke reglementen op en schreef ze voor.

Dit hield o.a. in dat de predikantskeuze  van de stemgerechtigden voortaan moest worden bekrachtigd door  de classis en door de stad. Doordat er in Westerwolde te weinig predikantsplaatsen waren om een eigen classis te vormen werd ze samengevoegd met het Oldamt. Deze  classis Westerwolde-Oldamt werd hierdoor, met inbegrip van Leerort en  Dielerschans de grootste classis van het gewest Stad en Lande met 34 predikantsplaatsen.